Απώλεια και θάνατος: Συζητώντας με τα παιδιά

Απώλεια και θάνατος: Δύσκολες συζητήσεις και επώδυνες, μέσα σε μία ημερολογιακή χρονιά που στιγματίστηκε από συλλογικές απώλειες σε πολλά επίπεδα: ανθρώπινες ζωές, σχέσεις, αγκαλιές, πρόσωπα, συνήθειες, ταξίδια, εξερευνήσεις, κεκτημένα και αυτονόητα. Ίσως λοιπόν, είναι ακριβώς τώρα η κατάλληλη περίοδος, τώρα που ο θάνατος και οι απώλειες ήρθαν στο προσκήνιο της ζωής μας με ραγδαίο και ισοπεδωτικό τρόπο, να συζητήσουμε για όλα αυτά, να κάνουμε χώρο για ερωτήσεις και προβληματισμούς, να εκφράσουμε τα συναισθήματα και τις ανησυχίες μας, να σιωπήσουμε όπου χρειάζεται, μένοντας μαζί, συνδεδεμένοι, να επεξεργαστούμε.

«Όσο για μένα, έχω αφήσει την ψυχή μου στον άνεμο.
Νοιώθω πιο ελαφρύς τώρα. Μπορώ να ταξιδεύω κάθε στιγμή,
να έρχομαι, να φεύγω -είναι τόσο διασκεδαστικό!»

Άφησα την ψυχή μου στον άνεμο, R. M. Galliez, Εκδ. Λιβάνης

Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε δύσκολες υπαρξιακές έννοιες;

Η φύση η ίδια βρίθει ερεθισμάτων μέσα από τα οποία μπορούμε να συνομιλήσουμε για τον κύκλο της ζωής, την εναλλαγή των εποχών – άρα και των διαθέσεων, των φάσεων ζωής, των συναισθηματικών κυματισμών – το ταξίδι από τη γέννηση, στην άνθιση και το κλείσιμο του κύκλου. Βιβλία* και ιστορίες μπορούν να είναι επίσης πολύ βοηθητικοί οδηγοί σε αυτές τις υπαρξιακές περιδιαβάσεις, δίνοντας απαντήσεις και παράλληλα, δημιουργώντας καινούρια, γόνιμα ερωτήματα. Φυσικά, ας μην ξεχνάμε και τις ταινίες για παιδιά, πολλές από τις οποίες οικοδομούνται γύρω από την κεντρική έννοια της απώλειας ή/και του θανάτου, οδηγώντας τελικά στη μετάβαση του ήρωα σε μια νέα, ωριμότερη, πιο ολοκληρωμένη κατάσταση.

Αυτό εξάλλου είναι και το ταξίδι του ήρωα στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και τη ζωή: ένα μονοπάτι με διακλαδώσεις, εμπόδια, περιπέτειες, ατραπούς αλλά και ξέφωτα, βοηθούς και παύσεις ενδυνάμωσης, μέχρι την άφιξη σε ένα ανώτερο επίπεδο προσωπικής εξέλιξης από αυτό που χαρακτήριζε τον ήρωα στην αφετηρία του ταξιδιού του. Ενδεικτικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε εδώ ταινίες όπως ο Μάγος του Οζ, Ο βασιλιάς των λιονταριών, Ψάχνοντας το Νέμο & Ψάχνοντας τη Ντόρι, Coco, Ο Kubo και οι δυο χορδές, Frozen I & II, Ψηλά στον Ουρανό, Σταχτοπούτα, Τα μυαλά που κουβαλάς και πολλές άλλες. Ήδη στα πρώτα χρόνια ζωής ενός παιδιού, αξιοποιώντας όλα τα παραπάνω ερεθίσματα, πραγματικότητα, φύση, λογοτεχνία και κινηματογράφο, ανοίγουμε έναν δίαυλο επικοινωνίας για ένα ευρύ θέμα που μας απασχολεί όλους διά βίου και «υπονοούμε» ότι η διαμόρφωση ταυτότητας, το μεγάλωμα, η ανάπτυξη η ίδια, εμπεριέχει και την απώλεια.

Πώς επικοινωνούμε τον θάνατο στα παιδιά;

Ας πούμε τώρα λίγα λόγια για τις ιδιαίτερες εκείνες περιπτώσεις όπου ο θάνατος μας αφορά πια άμεσα και προσωπικά, σε οικογενειακή, φιλικό ή σχολικό επίπεδο, οπότε και χρειάζεται να επικοινωνήσουμε αυτό το ζήτημα στα παιδιά με πιο συγκεκριμένους όρους, σε περιορισμένο χρονικό πλαίσιο.

Καταρχάς, φροντίζουμε να ανακοινώσουμε το δυσάρεστο γεγονός στο παιδί ήρεμα, με απλά λόγια και ειλικρίνεια. Η ηλικία του παιδιού, το πρόσωπο που πέθανε και όλες οι συνθήκες θα καθορίσουν τις λεπτομέρειες της συζήτησης. Είναι σημαντικό – ιδιαίτερα για τα μικρότερα παιδάκια – να χρησιμοποιήσουμε τη λέξη «πέθανε», ότι «σταμάτησε να ζει», ότι το «σώμα έπαψε να λειτουργεί» , ότι «δεν μπορεί πια να περπατήσει, να φάει, να αναπνεύσει», αντί να αφήσουμε μια ομίχλη μέσα από διατυπώσεις του τύπου «έφυγε», «κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε», «πήγε ένα ταξίδι», «τον ήθελε ο Θεός». Είναι δηλαδή σημαντικό να μην καλλιεργήσουμε προσδοκίες επιστροφής του αγαπημένου προσώπου στο παιδί και να μην φοβίσουμε & αγχώσουμε το παιδί – που ενδέχεται να σκεφτεί άρα μπορεί κι εγώ να πέσω για ύπνο και να μην ξυπνήσω ποτέ;

Διαβεβαιώνουμε το παιδί ότι κανείς δεν φταίει για τον θάνατο – πολύ περισσότερο το ίδιο το παιδί – εξηγώντας ότι ο θάνατος είναι μέρος της ζωής και έχει πάντα κάποιο οργανικό, σωματικό αίτιο. Μπορούμε να ρωτήσουμε το παιδί αν επιθυμεί να παρευρεθεί στην κηδεία, αφού πρώτα έχουμε εξηγήσει με απλά λόγια το τι μπορεί να περιμένει εκεί. Αν το παιδί απαντήσει θετικά, φροντίζουμε να υπάρχει ένας ενήλικας εμπιστοσύνης – δικής μας και του παιδιού – που θα αναλάβει το ρόλο της συνοδείας του παιδιού εκείνη τη μέρα, διασφαλίζοντας έτσι ότι το παιδί θα έχει ένα πρόσωπο αναφοράς για στήριξη, για να απευθύνει ερωτήματα, για να ζητήσει να φύγει αν κάτι στη διαδικασία το βιώσει ως εξαιρετικά πιεστικό, για να ακουμπήσει. Αν το παιδί απαντήσει αρνητικά, σεβόμαστε την επιθυμία του και δεν αξιολογούμε την απόφασή του, παρά δηλώνουμε τη διαθεσιμότητά μας για την υλοποίηση κάποιου δικού μας τελετουργικού αποχαιρετισμού σε επόμενη φάση, αν το παιδί νιώσει την ανάγκη. 

Είναι σημαντικό:

• Να εκφράζουμε τη θλίψη μας μπροστά στα παιδιά, δίνοντας ένα πρότυπο προς μίμηση, επιτρέποντας την εκδήλωση και δύσκολων συναισθημάτων.
• Να ζητήσουμε βοήθεια, να κινητοποιήσουμε το υποστηρικτικό μας δίκτυο.
• Να ενημερώσουμε τους δασκάλους του παιδιού για τη δύσκολη περίοδο που διανύουμε.
• Να ενθαρρύνουμε το παιχνίδι των παιδιών ή τουλάχιστον να το σεβαστούμε, ακόμη και αν περιλαμβάνει διαστάσεις που μας ζορίζουν. Είναι θεραπευτικό και συμβάλλει στην κατανόηση και επεξεργασία των δύσκολων καταστάσεων.
• Να προτείνουμε στα παιδιά να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, την αγάπη τους για αυτόν που «έφυγε», ή να δημιουργήσουν ένα αποχαιρετιστήριο δώρο, μέσα από τη ζωγραφική ή μέσα από τη συγγραφή ενός γράμματος, όταν νιώσουν έτοιμα.
• Να μνημονεύουμε, στην πορεία του χρόνου, μαζί με τα παιδιά, το πρόσωπο που πέθανε, μέσα από φωτογραφίες, αφηγήσεις αλλά και με επίσκεψη στον τάφο του  
• Να σεβαστούμε το ρυθμό του παιδιού ως προς τη διεργασία πένθους του, εντάσσοντάς το παράλληλα στην ομάδα της οικογένειας – τα παιδιά συναισθάνονται τα πάντα, ας μην τα αποκλείουμε με πρόσχημα την ηλικία τους!
• Να είμαστε παρόντες, με αγάπη, υπομονή και κατανόηση, με λόγια και με σωματική υποστήριξη και επαφή
• Να επιτρέψουμε στα παιδιά να είναι… παιδιά, χωρίς να τους ζητάμε να αντιδράσουν, να συμπεριφερθούν, να μας καταλάβουν και να μας στηρίξουν σαν να ήταν ενήλικες!

Πολλές από τις αντιδράσεις του παιδιού σε τέτοια γεγονότα, εντάσσονται στη φυσιολογική διεργασία πένθους.

Ανησυχητικά σημάδια που θα μας οδηγούσαν στον επαγγελματία ψυχικής υγείας είναι:

• Άρνηση, «σαν να μην έχει συμβεί τίποτα», αδιαφορία, παραμέληση εαυτού, φίλων και δραστηριοτήτων, απόσυρση – για μεγάλο χρονικό διάστημα
• Παρατεταμένη θλίψη και απάθεια, κούραση ή αντίθετα υπερδιέγερση και εξοντωτικοί ρυθμοί καθημερινότητας, δραματικές αλλαγές στη συμπεριφορά
• Επιθετικότητα, βία, αντικοινωνικές πράξεις, αναφορές στην αυτοκτονία γενικώς ή σε πιθανή δική του αυτοκτονία
• Ιδιαίτερα σημάδια σοβαρής ψυχικής επιβάρυνσης που μόνο ο κάθε γονιός μπορεί να αναγνωρίσει στο παιδί του, αρκεί να έχει τις κεραίες του ανοιχτές!

Ίσως το πιο σημαντικό όταν συζητάμε με τα παιδιά το θέμα ‘Απώλεια και θάνατος΄ είναι το να έχουμε εμείς οι ίδιοι επίγνωση της δικής μας σχέσης με τις απώλειες που έχουμε βιώσει και με τον θάνατο και του τρόπου με τον οποίο οι σχέσεις, εκτός από την εξωτερική τους βίωση έχουν και μία παράλληλη εσωτερική διαδρομή μέσα μας. Το μόνο σίγουρο είναι ότι όσο ανοιγόμαστε σε σχετικές συζητήσεις και ακούμε ουσιαστικά τα παιδιά, τόσο πλουσιότεροι γινόμαστε, τόσο πιο έτοιμοι να αγκαλιάσουμε όλα τα τοπία της ζωής, ομαλά και δύσβατα, με γαλήνη και αποδοχή.

«Τι παράξενο. Βλέπουμε μόνο τα πράγματα έξω από εμάς, κι όμως σχεδόν όλα συμβαίνουν μέσα μας»

γράφει ο Charlie Mackesy στο αγαπημένο μου βιβλίο αυτής της περιόδου: Το αγόρι, ο τυφλοπόντικας, η αλεπού και το άλογο (εκδόσεις Παπαδόπουλος).

• *Τα παιδιά μπροστά στο πένθος και την απώλεια, Ελληνικά Γράμματα
• Το πένθος στα παιδιά, ΙΨΥ
• Γιατί οι άνθρωποι φεύγουν για πάντα;, Διόπτρα
• Η γιαγιά πήγε στον ουρανό;, Θυμάρι
• Τα δώρα του κυρ-Μενέλαου, Μέριμνα
• Το δικό τους ταξίδι, Καλειδοσκόπιο
• Πού πήγε η Ιωάννα μαμά;, Οσελότος
• Άφησα την ψυχή μου στον άνεμο, Λιβάνης
• Αντί ποντικούλη, Ελληνική Παιδεία
• Αντίο καλτσούλη, Κόκκινο
• Θα σε θυμάμαι πάντα, Σαββάλας
• Ο παππούς μας άφησε, Πατάκης
• Τι στην ευχή να κάνεις όταν χάσεις κάποιον που αγαπάς, Κέδρος
• Ένα φύλλο που το έλεγαν Φρέντυ
• Η θάλασσα είδε
• Ο κήπος της ελπίδας, Τζιαμπίρης
• Το νησί του παππού, Ίκαρος

Άρθρο: Απώλεια και θάνατος: Συζητώντας με τα παιδιά